الف) بناهای مذهبی (مدارس. مساجد و مقابر)
ب)بناهای غیر مذهبی یا کشوری (پل .سد .آب انبرا و... )
الف بناهای مذهبی :مساجد : در معماری اسلامی مساجد اهمیت فوق العاده ای دارند مساجد ایران از نظر پلان به شش دسته تقسیم می شوند :
?)مساجد چهار طاقی : نقشه این نوع مساجد مانند آتشکده های عصر ساسانی مرکب از محوطه ای مربعی است که سقف آن با گنبدی مدور پوشش گردیده مانند : مسجد جامع اصفهان و مسجد برسیان و مسجد اردستان و مسجد گلپایگان
مسجد جامع اصفهان
?) مساجد یک ایوانی : این نوع مساجد عبارتند از از یک حیاط و یک ایوان به سمت قبله و از نظر پلان قابل مقایسه با پلانهای ساسانی هستند از نمونه این مسجد را می توان مسجد نیریز را با کاخ فیروز آباد شباهت زیادی دارند .
کاخ اردشیر بابکان (کاخ فیروزآباد)
?) مساجد دو ایوانی: این نوع مساجد شامل یک حیاط و دو ایوان در طرفین وجود دارد مانند مسجد فرومد .زوزن .گناباد(بر طبق کتیبه کوفی آن در سال 609 هجری ساخته شده است و به لحاظ دارابودن کتیبه و آجرکاریهای ظریف و ساختمان محراب دارای اهمیت بسیاری است) . که هر سه در خراسان هستند .
مسجد فرومد مسجد گناباد مسجد زوزن
?) مساجد چهار ایوانی : شامل حیاط مربع یا مستطیل شکلی که در هر ضلع آن یک ایوان قرار گرفته و معمولا ایوان جنوبی دارای گنبدی در بالای آن است مانند : مسجد اردستان و مسجد جامع اصفهان بنای چهار ایوانی قبل از اسلام هم وجود داشته که کاخ آشور در دوره اشکانی ساخته شده است .
?) مساجد با ترکیب چهار طاق و ایوان : شکل این نوع مساجد شامل یک ایوان در جلو و یک چهار طاقی در عقب است از نظر پلان با بناهای قبل از اسلام با دوره ساسانی قابل مقایسه بوده و احتمالا این بنا الهام بخش معماران بوده است مانند : مسجد اردبیل مسجد جمعه ارومیه که با کاخ ساسانی دامغان قابل مقایسه است .
?) مساجد با تالار مستطیل شکل و گنبد دار : این نوع مساجد به صورت تالار مستطیل شکلی که در وسط آن تالار گنبد دار پو شانده شده مانند مسجد محمدیه در نایین که پلان این نوع مساجد نیز در بناهای قبل از اسلام به کار رفته مانند : ایوان کرخه در خوزستان ..
<ناو یعنی : چشمه طاق که معمولا چشمه طاق وسط را با دهانه بیشتر اجرا می کردند >
توضیح بیشتر در مورد بناها
مسجد ملک زوزن
این مسجد در 65 کیلومتری جنوب غربی شهر خواف ،در شهر قاسم آباد و در فاصله تقریبی 2 کیلومتری از جاده اصلی واقع شده است . مسجد ملک زوزن از مساجد دو ایوانی به سبک خراسانی است و تاریخ بنا در کتیبه آجری سمت چپ ایوان قبله مشهود می باشد که تاریخ ربیع الاول سال 615 هجری قمری در آن خوانده می شود . پلان بنا دو ایوانی است و ایوان ها در جهات شرق و غرب ساخته شده اند . ایوان غربی در ابعاد بزرگ تر و دارای تزئیناتی با تلفیق آجر و کاشی به رنگ های فیروزه ای و با طرح هندسی می باشد که در قاب بندی های بزرگ آجری اجرا شده است . این ایوان فاقد طاق بوده و طاق پایه های ایوان غربی آن فرو ریخته است . در طرفین این ایوان ستون هایی به جا مانده که نمایانگر وجود شبستانی در گذشته در این محل می باشد .ایوان دو طبقه بوده و در هر طرف دارای سه دهنه طاقدار است که ورودی به سمت شبستان ها محسوب می شده و طبقه دوم حالت غلام گردش دارد . زیر این ایوان آثار پنج پایه ستون مستطیل و چهار پایه ستون مدور دیده می شود . در دیواره داخل ایوان محل محراب وجود دارد که از محراب اولیه اثری وجود ندارد .
در بالای محل محراب و در بخش پاطاق ، آثار تزئینات بسیار نفیسی از کاشی فیروزه ای و لاجوردی به زمینه آجر وجود دارد که در قاب های مستطیل و دایره ای اجرا شده اند و در وسط آن ها یک دایره آجری با کتیبه ای از کاشی ملاحظه می شود . در قسمت چپ محل محراب ، ورودی راه پله به سمت بالا مشهود است .در سمت شمال این ایوان ( غربی ) محراب دیگری در جریان حفاری از زیر خاک خارج شد که احتمالاً مربوط به مسجد قبلی می باشد که در این محل وجود داشته است .
استنباط گروه با توجه به تزئینات و گچبری های این محراب بر این است که این محراب در قرن ششم یا هفتم ساخته شده و پس از ویرانی مسجد و این محراب ، مسجد جدیدی در دوره ایلخانان در این محل ساخته اند . محراب مزبور از گچ بوده و دارای کتیبه ای در حاشیه مستطیل شکل آن با زمینه آبی رنگ می باشد و در زیر آن نقوش اسلیمی و فرو رفتگی داخل محراب دیده می شود . در بالای فرورفتگی محراب ، کتیبه ای اجرا شده است و در قوس بالایی این فرو رفتگی نیز آثار کتیبه دیگری مشهود است .دو ستون نما در طرفین فرورفتگی دیده می شود که آسیب دیده اند . در بالای محراب نیز تزئینات اسلیمی در پیشانی اجرا شده که آسیب دیده اند .
در بین دو ایوان فضای خالی دیده می شود که احتمالاً صحن مسجد بوده و امروزه در آن اتاقکی جدید ساخته اند و کاشی های مربوط به مسجد و حفاری محل را در آن نگهداری می کنند و نگهبانان و کارگران مرمتگر بنا در آن استراحت می کنند . ایوان شرقی نیز به قرینه ایوان غربی و با ابعاد کوچکتر اجرا گردیده که در طرفین چپ و راست داخل آن طاق برای ورود به شبستان ها تعیبع شده که امروزه از شبستان های مزبور اثری باقی نیست . در بخش جلوی این ایوان از بیرون آثار تزئینات آجری با نقوش هندسی و کاشی های فیروزه ای دیده می شود و داخل ایوان نیز مقرنس آجری با تزئینات کاشی به طرح لوزی و به رنگ فیروزه ای اجرا شده است .
سفال هایی که در این مسجد به دست آمده دارای لعاب کاملاً ایلخانی و مشابه سفال ها و کاشی های سلطانیه می باشد . وجود این کاشی ها موید همان نظریه مطرح شده در مورد بنا می باشد .
دونالد ویلبر در صفحه 114 کتاب معماری ایران در عصر ایلخانی به این بنا اشاره کرده است و علی رغم این که از آن بازدید نکرده است ، در مورد این بنا می نویسد:«دیوارهای یک ایوان بزرگ و به علاوه بازمانده های خرابه یک ایوان دیگر می رساند که زمانی مسجدی بزرگ با تزئینات مجلل در آن جا وجود داشته است.در اطراف خرابه های این مسجد ، انبوه خاک و خشت شهری است به نام زوزن ، که از بین رفته ، ولی در زمان سابق یکی از سه مرکز عمده این ناحیه بوده است. آندره گدار که در سال 1940 از این محل دیدن کرده و نام آن را زازن ترجمه کرده است نقشه ای از آن و عکس هایی از تزئینات کاشی کاری و سفالی جالب آن و شرح بنا را برای اولین بار منتشر کرده است.گدار پس از ثبت تاریخ موجود که 616 هجری قمری برابر با 1219 میلادی می باشد ، اظهار عقیده می کند که نوع نقشه و خصوصیات تزئینی مسجد تقلیدی از ساختمان های قرن 12 میلادی استان خراسان است .یاد داشت : بازدید نشده»
این مسجد در سال 615 هجری قمری به دستور ابوالموید ابوبکرعلی الزوزنی ملک زوزن دوران سلطنت علاالدین محمد خوارزمشاه بنیاد گردیده و تنها اثر معماری شهر زوزن است که پس از حمله مغول برجای مانده است . مسجد فعلی بر روی خرابه های مسجد قبلی احداث شده و پس از مرگ ملک زوزن با حمله مغول نیمه تمام مانده است .
مسجد جامع نیریز
مسجد جامع کبیر :
این مسجد یکی از بناهای تاریخی و از قدیمیترین مساجدی است که در سده های نخستین اسلامی بنا شده است . برخی این مسجد را آتشکده دانسته و گفته اند که در دوره ساسانیان ، آتش مقدس را از آتشکده کاریان به آنجا می آوردند . در اینکه در نیریز آتشکده بوده تردیدی نیست ، اما اینکه این مسجد در مکان آتشکده بنا گردیده جای تردید است . این مسجد زیبا برای اولین بار بوسیله " آندره گدار " مدیر کل سابق باستانشناسی ایران مورد بررسی قرار گرفت و کتیبه های محراب آن خوانده شده در کتاب آثار ایران از نشریات اداره کل عتیقات ترجمه آقای سید محمد مصطفوی در صفحه 100 مطالب کوتاهی راجع به مسجد جامع نیریز درج گردیده و چنین توضیح داده شده که ایوان اصلی مسجد به شیوه بناهای ایوان دار بنا گشته و بقیه مضافات بنای فعلی مسجد جامع بتدریج در قرون متمادی احداث گردیده است و قدیمیترین قسمت مسجد ایوان است که در قسمت جنوبی به چشم می خورد . بناهای پیرامون آن الحاقی است . ایوان اصلی دارای طاقی ساده ، گاهواره ای شکل بوده و ضلع پیشین ایوان سر تا سر باز و ضلع عقب ایوان را دیوار ضخیمی مسدود نموده که محراب قدیمی در همین دیوار احداث گردیده است ، اضلاع شرقی و غربی ایوان هر یک دارای پنج طاق نمای عمیق است که فعلاً از صورت طاق نمایی خارج گردیده اند . تاریخهای تغییرات و تعمیرات مسجد بر سردر ورودی و قدیمیترین تاریخها در محراب ایوان به چشم می خورد و قدیمیترین تاریخ را که در مسجد جامع نیریزمی توان یافت سال 363 سال بنای محراب ایوان جنوبی است ولی امکان دارد تاریخ قدیمیتر از آن نیز در مسجد وجود داشته باشد که از میان رفته است . محراب دارای تاریخهای متعددی است :
تاریخ اول : چنین خوانده می شود : فی سنه ثلث و ستین و ثلث مائه 363
تاریخ دوم : فی سنه ستین و اربعماً 460
تاریخ سوم : فی سنه ستین و خمساله السقف 560
تاریخ چهارم : چنین خوانده می شود : امرالموبی عماد الملک و الدوله و عزه نصره فی جمادی الثانیه د راین تاریخ عدد خوانده نمی شود و چون نوشته آن مجاور زمین بوده هنگام تعمیر صدمه دیده و به جای آن نقوش هندی ترسیم گردیده اند . کتیبه های محراب مذکور از نمونه های جالب گچ بری و کتیبه ای به خط ثلث بر دور محراب نصب شده که اسامی دوازده امام را با زیبایی خاص بر دور آن گچ بری نموده اند . ( سنه 946 )
دور محراب دارای گچ بری های بسیار زیبا است و آیات قرآنی در بین تزیینات گچ بری با خط کوفی دیده می شود . این کتیبه مربوط به تعمیراتی است که در دوره شاه طهماسب صفوی در مسجد صورت گرفته است .
تاریخ های محراب که در بالا از آن سخن داشتیم به ادوار زیر تعلق دارند :
تاریخ 363 مربوط به تعمیراتی است که در دوره عضدالدوله دیلمی در مسجد مذکور امجام شده و تاریخ 460 مربوط می شود به تعمیرات در دوره سلجوقیان دوره سلطنت آلب ارسلان سلجوقی . سال 560 مربوط می شود به تعمیرات مسجد در دوره خوارزمشاهیان و دوره سلطنت سلطان ایل ارسلان خوارزمشاهی .
در سمت چپ دیوار محراب نیز کتیبه هایی گچ بری شده است . که متأسفانه تاریخ ندارد . به پیشانی سردر ورودی مسجد نیز سه کتیبه مربوط به تعمیرات مسجد باقی است که تاریخ یکی از آنها 1300 هجری و مربوط به تعمیرات دوره قاجاریه است .
معلم دانشمند مرحوم حاج محمد طاهری در یادداشتهای خود چنین آورده است که نیریز دارای یک مسجد جامع کبیر ( غیر از مسجد جامع کبیر فعلی ) در جنوب بقعه خواجه احمد انصاری که فعلاً بصورت تل خاکی درآمده و آثار مسجد هنوز دیده می شود . در نزدیک یکصد سال پیش مسجد نامبرده و بقعه خواجه احمد انصاری در اثر سیلاب نابود و مرحوم حاجی زین العابدین خان حاکم این شهر تصمیم گرفت که هر دو را تعمیر کند . پس از آنکه بقعه را تعمیر کرد ، او را در حمام به قتل رساندند و موفق به تعمیر مسجد نشد .
به روایت دیگر مسجد جامع کبیر کنونی در قرون گذشته بر اثر سیل آسیب فراوان دیده که بعداً از طرف شخصی به نام میرزا نظام که بزرگ عشایر بود تعمیر گردیده و سنگ تعمیر آن در بالای سر درب مسجد مزبور است که این اشعار روی آن نوشته شده است :
زبده اولاد حیدر وارث خیرالانام باعث تعمیر مسجد حضرت میرزا نظام
خواست چون تاریخ این تعمیر عقل پیر گفت مسجد الاقصی بود این باب یا بیت الحرام